Zapalenie ucha zewnętrznego

Zapalenie ucha zewnętrznego to choroba o infekcyjnym charakterze. Czynnik chorobotwórczy najczęściej stanowią bakterie i wirusy, czasami również grzyby. Ucho zewnętrzne składa się małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego, a od ucha środkowego oddzielone jest błoną bębenkową. Do zakażenia skóry zewnętrznego przewodu słuchowego dochodzi zazwyczaj w wyniku urazu, czyli na skutek przerwania ciągłości naskórka. Wśród innych czynników sprzyjających powstawaniu infekcji wymienia się również zmniejszenie wydzielania woskowiny i zaleganie wody w przewodzie słuchowym.

Zapalenie ucha zewnętrznego może mieć różny przebieg – od łagodnego, ograniczonego zapalenia przewodu słuchowego, do zapalenia złośliwego, które jest już stanem mogącym zagrażać życiu. Nawet gdy w przebiegu choroby nie odczuwa się silnego bólu, to zapalenie ucha zewnętrznego wymaga konsultacji z laryngologiem. Zaniedbane i nieleczone może przyczyniać się do powstawania wielu groźnych powikłań.

Objawy zapalenia ucha zewnętrznego

W zależności od czynnika powodującego chorobę, jej objawy mogą być bardzo zróżnicowane. Wśród objawów zapalenia ucha zewnętrznego o podłożu bakteryjnym wymienić można przede wszystkim swędzenie oraz ból ucha nasilający się podczas pociągania za małżowinę uszną oraz przy naciskaniu na skrawek ucha. Skóra w przewodzie słuchowym zewnętrznym jest obrzęknięta oraz przekrwiona, a w jego wnętrzu znajdować się może treść ropna lub surowiczo-krwista. Chory odczuwa także bolesność podczas badania, a zwężenie przewodu słuchowego oraz zalegająca w nim wydzielina dodatkowo utrudniają obejrzenie samego przewodu oraz błony bębenkowej. Na skutek zwężenia przewodu słuchowego oraz przez zalegającą wydzielinę pojawić się może pogorszenia słuchu. W ciężkich przypadkach dochodzić może również do obrzęku całej małżowiny usznej, pojawienia się gorączki oraz do powiększenia węzłów chłonnych.

Objawami zapalenia ucha zewnętrznego o podłożu grzybiczym są przede wszystkim: swędzenie, ból, pogorszenie słuchu oraz wyciek z ucha. Wydostająca się z ucha wydzielina jest gęsta, kleista i cuchnąca. Dla zakażenia grzybiczego charakterystyczny jest brak poprawy stanu chorego przy stosowaniu antybiotyków oraz sterydów. Możliwe jest wówczas nawet zaostrzenie choroby. Przy wziernikowaniu ucha można ponadto stwierdzić obrzęk przewodu słuchowego, zaczerwienienie oraz zaleganie białych, szarych lub czarnych mas (jest to złuszczony nabłonek wymieszany z grzybnią). Oglądając wnętrze ucha odnosi się wrażenie, że ściany przewodu słuchowego pokryte są pleśnią.

Objawy towarzyszące wirusowemu zapalenia ucha zewnętrznego to przede wszystkim: zaczerwienienie przewodu słuchowego, a często nawet całego ucha zewnętrznego, silny ból ucha oraz przeczulica. Po pewnym czasie następuje jednostronne pojawienie się pęcherzyków zabarwionych krwią obejmujących skórę małżowiny usznej, przewodu słuchowego zewnętrznego, a także okolice ucha i szyi (np. półpasiec uszny). W znacznej większości przypadków dochodzi do niedowładu oraz do porażenia nerwu twarzowego. Bardzo często w zajętym przez chorobę uchu pojawia się niedosłuch. Chorobie towarzyszyć mogą także zawroty i bóle głowy.

Zapalenie obejmować może małżowinę uszną lub też przewód słuchowy zewnętrzny. W przypadku małżowiny usznej wyróżnić można:

• Zapalenie ochrzęstnej małżowiny usznej – toczący się proces zapalny obejmuje wówczas ochrzęstną, czyli cienką błonę, która pokrywa małżowinę uszną. Objawami zapalenia są przede wszystkim: bardzo bolesne obrzmienie małżowiny usznej, zatarcie jej kształtu oraz usuwanie fragmentów martwiczej chrząstki.
• Różę małżowiny – objawia się przede wszystkim wysoką temperaturą, bolesnym zaczerwienieniem oraz napięciem skóry. Dodatkowo tworzyć się mogą ropnie. Najczęściej róża obejmuje także skórę poza małżowiną uszną.

Zapalenia obejmujące przewód słuchowy zewnętrzny mogą być:

• Ograniczone – są to czyraki przewodu słuchowego zewnętrznego. Czyrak objawia się przede wszystkim mocnymi bólami nasilającymi się podczas dotykania małżowiny usznej oraz w czasie wprowadzania do ucha wziernika. Powstanie czyraka wiąże się z obrzękiem skóry przewodu słuchowego, wówczas dojść może do przewodzeniowego upośledzenia słuchu. Taki stan zapalny wpływać może na powiększenie znajdujących się obok węzłów chłonnych.
• Rozlane – najczęściej jest to ropne zapalenie objawiające się świądem, narastającym z czasem bólem oraz obrzękiem przewodu słuchowego, co wiąże się z zaburzeniem słyszenia. Zapaleniu ropnemu początkowo towarzyszy surowiczy wyciek z ucha, który z czasem staje się ropny, a nawet krwisty. Pojawić się może także gorączka oraz powiększenie węzłów chłonnych. Objawy takie jak zwiększona bolesność podczas żucia lub szczękościsku sugerują rozszerzanie się zakażenia poza przewód słuchowy.
• Wypryskowe – objawy zapalenia wypryskowego, to przede wszystkim: zaczerwienienie skóry, obrzęk, świąd oraz grudki przechodzące z czasem w pęcherzyki, które pękają, a następnie zasychają w strupy.
• Złośliwe – zapalenie złośliwe charakteryzuje się nagłym powstaniem objawów, przede wszystkim silnego bólu promieniującego do skroni oraz stawu skroniowo-żuchwowego. Pojawia się również odczucie pełności w uchu, zaburzenia słuchu oraz krwisto-ropny, cuchnący wyciek z ucha. Skutkiem rozprzestrzeniania się infekcji na znajdujące się obok kości (czyli martwiczego zapalenia kości) jest porażenie nerwów czaszkowych. Podczas badania lekarskiego najczęściej stwierdzana jest ziarnina w przewodzie słuchowym. Stan chorego w krótkim czasie ulega pogorszeniu, a świadczy o tym anemizacja, wzrost wskaźników stanu zapalnego oraz rozwijające się objawy posocznicy.

Przyczyny powstawania

Infekcje dotyczące ucha zewnętrznego mogą być powodowane prze bakterie, grzyby lub wirusy. Mogą pojawić się o każdej porze roku, jednak szczególnie często powstają w okresie wakacyjnym i są wówczas jednym z najczęstszych powodów zgłaszana się chorych na ostry dyżur laryngologiczny.

Oddziaływanie czynników mechanicznych lub też urazy prowadzić mogą do zaburzenia równowagi biologicznej skóry. To z kolei skutkuje zniszczeniem gruczołów łojowych i woskowinowych, które mają wydzielać substancję ochraniającą skórę. Wówczas warunki takie sprzyjają wnikaniu drobnoustrojów.

Najczęściej do zapalenia ucha zewnętrznego prowadzą infekcje wywołane przez bakterie. Stanowią między innymi najczęstszą przyczynę zapalenia ochrzęstnej małżowiny usznej, do której zazwyczaj dochodzi na skutek zranienia lub zakażenia krwiaka małżowiny usznej. Infekcja bakteryjna jest także przyczyną powstawania róży małżowiny (paciorkowce) oraz czyraka (gronkowce), czyli ropnego zakażenia mieszków włosowych. Zapalenia rozlane powodowane są najczęściej przez bakterie, jednak mogą także posiadać wirusowe lub grzybicze podłoże.

Złośliwe zapalenie ucha zewnętrznego to również infekcja bakteryjna, jednak charakteryzuje się bardzo ciężkim przebiegiem. Ponadto choroba wiąże się z ryzykiem powstania bardzo ciężkich, nawet zagrażających życiu powikłań. Zapalenie złośliwe powodowane jest przez pałeczkę ropy błękitnej, bakterie bardzo odporną na leczenie. Najważniejszym czynnikiem sprzyjającym zapaleniu złośliwemu jest ciężkie zaburzenie odporności organizmu. Osobami szczególnie narażonymi na zakażenie pałeczką ropy błękitnej są głównie cierpiący na białaczkę, osoby z cukrzycą w podeszłym wieku, pacjenci z immunosupresją z powodu chemio- lub radioterapii, osoby po przeszczepie narządu oraz chorzy na AIDS.

Aktualnie obserwuje się coraz częstsze występowanie zachorowań o etiologii grzybiczej. Na ten rodzaj zakażenia najbardziej narażone są osoby pracujące w ciepłym, wilgotnym środowisku, przebywające w dużych zapyleniach lub też stosujące przewlekle krople do uszu z antybiotykami. Najczęściej do zapalenia ucha zewnętrznego przyczyniają się grzyby z gatunku Aspergillus, rzadziej Candida.

Zapalenie wypryskowe jest wynikiem infekcji powodowanej przez zmiany skórne, takie jak łuszczyca, atopowe zapalenie skóry lub też liszaj rumieniowaty.

Istnieją pewne grupy osób, które są zdecydowanie bardziej podatne na zapalenie ucha zewnętrznego. Wśród tych osób wymienić można:

• osoby korzystające z pływalni,
• osoby o obniżonej odporności,
• chorych na cukrzycę,
• alergików.

Do zwiększenia podatności na zakażenia przewodu słuchowego różnego rodzaju prowadzić może także czyszczenie uszu nieodpowiednimi narzędziami lub też w nieprawidłowy sposób.

Diagnostyka

Przed podjęciem leczenia konieczne jest zdiagnozowanie przyczyny zapalenia ucha zewnętrznego. Bardzo ważnym elementem diagnostyki jest wywiad lekarski, który może dostarczyć bardzo istotnych informacji o wcześniejszych zapaleniach ucha, o chorobach współistniejących, przebytych zabiegach otolaryngologicznych, urazach oraz o przyjmowanych lekach.

Następnie lekarz przeprowadzić może badanie fizykalne, które opiera się na wzrokowej ocenie ucha zewnętrznego, a także na badaniu za pomocą wziernika, dzięki czemu możliwe jest obejrzenie zmian powstałych w zewnętrznym przewodzie słuchowym. Najczęściej lekarz stwierdza powstanie obrzęku, zwężenie przewodu słuchowego, zaczerwienienie i w zależności od typu zapalenia treść ropną, krwistą, ziarninę lub też komórki naskórka wymieszane z grzybnią. Przed wyborem rodzaju leczenia lekarz może pobrać wydzielinę do badania mikrobiologicznego, w celu zdiagnozowania drobnoustroju, będącego przyczyną zapalenia ucha. Dzięki temu możliwe jest dobranie najskuteczniejszego antybiotyku, co umożliwia efektywne leczenie. Czasami konieczne może być również wykonanie innych badań, przede wszystkim obrazowych, takich jak tomografia komputerowa lub też scyntygrafia kości. Jednak ma to miejsce dopiero przy rozprzestrzenieniu się zapalenia, szczególnie zapalenia złośliwego.

Leczenie zapalenia ucha zewnętrznego

Wybór metody leczenia zapalenia ucha zewnętrznego uzależniony jest od postaci oraz przyczyny występowania choroby. Terapia zapalenia ucha zewnętrznego o podłożu bakteryjnym prowadzona jest w warunkach ambulatoryjnych i opiera się na regularnym oczyszczaniu przewodu słuchowego, stosowaniu opatrunków oraz na miejscowym podawaniu kropli. Oczyszczanie może być prowadzone przy użyciu ssaka lub wacika. Na początku leczenia w celu zmniejszenia obrzęku stosuje się sączki z środkami przeciwobrzękowymi (sterydami) lub z lekami zakwaszającymi. Podstawę terapii stanowią krople z antybiotykami. Ważne aby w czasie leczenia nie moczyć ucha. Szczególnie na początku choroby konieczne jest wprowadzenie leczenia przeciwbólowego. W przypadku pojawienia się gorączki oraz przy powiększonych węzłach chłonnych zalecane jest stosowanie doustnej antybiotykoterapii.

Gdy dolegliwości bólowe nie zmniejszają sie, a stan zapalny skóry się utrzymuje można miejscowo stosować antybiotyki pod postacią maści. Przy braku poprawy zaleca się przeprowadzenie antybiotykoterapii ogólnoustrojowej. Gdy przy zapaleniu ucha zewnętrznego nie występuje gorączka, węzły chłonne nie są powiększone, a okoliczne tkanki wolne od zmian chorobowych wskazana jest antybiotykoterapia miejscowa. Stosowane przy leczeniu opatrunki należy wymieniać co około 3-4 dni i jednocześnie oczyszczać z zalegającej wydzieliny przewód słuchowy.

W leczeniu wirusowego zapalenia ucha zewnętrznego bardzo ważne jest wczesne rozpoznanie choroby oraz jak najszybsze wdrożenie leczenia przeciwwirusowego, przeciwbólowego oraz wprowadzenie rehabilitacji nerwu twarzowego. Leczenie zapalenia ucha zewnętrznego o podłożu grzybiczym jest długotrwałe i bardzo trudne. Ważne jest wówczas systematyczne oczyszczanie przewodu słuchowego. Zalecane jest stosowanie preparatów przeciwgrzybiczych w formie zawiesin lub maści na sączkach. Czasami wskazane jest także doustne podawanie leków przeciwgrzybiczych.

W przypadku zapalenia ochrzęstnej małżowiny usznej stosowane są antybiotyki, natomiast zniszczone fragmenty chrząstki usuwa się chirurgicznie. Jeżeli przyczyną róży jest ognisko w uchu środkowym, to celem leczenia jest jego usuniecie. Stosowana farmakoterapia ma natomiast na celu dobór odpowiednich antybiotyków, dzięki którym możliwe jest skuteczne leczenie infekcji paciorkowcowej. Leczenie czyraka opiera się przede wszystkim na jego nakłuciu lub nacięciu mającego odprowadzić treść ropną ze zmiany. W niektórych przypadkach powstająca wówczas blizna prowadzić może do zwężenia przewodu słuchowego. Zapalenia wypryskowe najczęściej leczy się przy współpracy z dermatologiem lub alergologiem. Po zakończonym leczeniu zapalenia ucha zaleca się przeprowadzenie kontrolnego badania słuchu.

Przy zapaleniu złośliwym, gdy przyczyną są pałeczki ropy błękitnej leczenie we wczesnych etapach podobne jest jak w innych zakażeniach bakteryjnych. Kłopot pojawia się przy dobraniu odpowiedniego leku, ponieważ bakteria charakteryzuje się bardzo dużą opornością. Najczęściej skuteczne okazują się niektóre penicyliny oraz antybiotyki z grupy karbapenemów, a także cefalosporyny III oraz IV generacji.

Jeżeli podczas prowadzonego leczenia u chorego nie następuje poprawa, a dodatkowo dochodzi do pogłębienia upośledzenia słuchu, pojawiają się zawroty głowy oraz wymioty koniecznie należy skontaktować się z lekarzem.

Profilaktyka

Zapaleniu ucha zewnętrznego można zapobiegać poprzez:

• utrzymywanie czystych i suchych przewodów słuchowych,
• usuwanie nadmiernej wilgoci z uszu – najlepszym sposobem na wysuszenie przewodu słuchowego jest pociągnięcie za małżowinę uszną w górę i na zewnątrz, dzięki czemu przewód słuchowy prostuje się oraz skierowanie na ucho nadmuchu suszarki do włosów. Zabieg taki prowadzony przez około 30 sekund na każde ucho doskonale usuwa nadmierną wilgoć unikając jednocześnie uszkodzenia naskórka (co ma miejsce przy osuszaniu uszu przy pomocy patyczków do uszu),
• woszczyna z ucha nie powinna być usuwana w całości – spełnia ona bardzo ważną funkcję ochronną (zabezpiecza przewód słuchowy zewnętrzny dzięki odpowiedniemu nawilżeniu),
• osobom często cierpiącym na zapalenie ucha polecane są specjalne zatyczki do uszu, które skutecznie zabezpieczają przed napływem wody do przewodu słuchowego podczas kąpieli, pływania czy też mycia głowy,
• osoby często cierpiące z powodu zapalenia uszu powinny pamiętać o czepkach kąpielowych zakrywających uszy lub też o wspomnianych wyżej zatyczkach,
• podczas trwającego zapalenia można korzystać z basenu, jednak wówczas lepiej nie zanurzać uszu w wodzie,
• kąpiele w czystej wodzie stwarzają mniejsze ryzyko zachorowania na zapalenie ucha zewnętrznego, z tego względu lepiej korzystać z czystych basenów niż zanieczyszczonych kąpielisk,
• przyczyną infekcji mogą być także aparaty słuchowe, które zatykają ucho zwiększając tym samym wilgotność przewodu słuchowego zewnętrznego, co stwarza doskonałe warunki dla rozwoju szkodliwych drobnoustrojów, dlatego osoby które często cierpią z powodu zapalenia ucha powinny wyjmować aparaty słuchowe z uszu jak najczęściej,
• dla osób cierpiących z powodu zapalenia ucha zdecydowanie lepsze będą tradycyjne, duże słuchawki audio niż małe wkładane do przewodu słuchowego.

Powikłania

Na powstawanie powikłań najbardziej narażone są osoby z upośledzoną odpornością, a także innymi chorobami, takimi jak np. cukrzyca. Wśród takich osób dochodzić może do powstawania złośliwego zapalenia ucha zewnętrznego powodowanego przez zainfekowanie pałeczką ropy błękitnej. Infekcja taka obejmuje wówczas nie tylko ucho zewnętrznego, lecz także znajdujące się w okolicy obszary, głównie skórę, tkankę podskórną, chrząstki i elementy kostne, a nawet układ nerwowy.