Zatokami przynosowymi określa się puste przestrzenie wypełnione powietrzem, znajdujące się w różnych częściach czaszki. Wszystkie zatoki zlokalizowane są w okolicach jamy nosowej i są z nią połączone. Wyróżnić można:
- zatoki szczękowe – znajdujące się po bokach jamy nosowej,
- zatoki czołowe – zlokalizowane nad zatokami szczękowymi,
- zatoki klinowe – położone do tyłu od jamy nosowej,
- komórki sitowe – niewielkie jamki znajdujące się w kości sitowej.
Zatoki szczękowe to parzyste jamy zlokalizowane w kościach szczęki. Są największymi zatokami przynosowymi. W przypadku osób dorosłych mogą one osiągać wielkość kurzego jaja. U niemowląt są szczelinowe – wewnątrz znajdują się zawiązki zębowe, a także tkanka gąbczasta. Gdy wyrżną się już zęby stałe, zatoki te powiększają swoje rozmiary. Zatoki czołowe zlokalizowane są nad oczodołami, w kości czołowej. Mogą przyjmować różne kształty. U niektórych osób zatoki czołowe się nie wykształcają. Zatoki klinowe położone są bardzo głęboko, na wysokości oczodołów. Ze względu na ich lokalizację, stan zapalny zatok klinowych występuje dosyć rzadko. Komórki sitowe są najmniejszymi zatokami przynosowymi. Zlokalizowane są w kości sitowej znajdującej się pomiędzy jamą nosową, a oczodołami.
Ściany zatok wyściełane są błoną śluzową podobną do tej współtworzącej jamę nosową. W związku z tym posiada ona zdolność do wydzielania śluzu. W obrębie zatok może się rozwijać wiele procesów chorobowych, które często przyczyniają się do powstawania stanów zapalnych. Jednym z objawów zapalenia zatok może być nasilona produkcja wydzieliny prowadząca do bólu oraz uczucia przepełnienia wokół nosa. Rzadziej do takich dolegliwości przyczyniają się guzy nowotworowe.
Punkcję zatok przeprowadza się zazwyczaj w znieczuleniu miejscowym, w związku z tym specjalne przygotowanie do zabiegu nie jest wymagane. Przed wykonaniem punkcji konieczne jest przekazanie lekarzowi podstawowych informacji o aktualnych schorzeniach – przede wszystkim o chorobach zakaźnych (m. in. HIV czy HBV), zaburzeniach krzepnięcia krwi, o przyjmowanych aktualnie lekach oraz alergiach.
Punkcja zatoki szczękowej nie należy do przyjemnych zabiegów. Wykonywana jest najczęściej w pozycji siedzącej. Podczas zabiegu pacjent jest zmuszony do oddychania przez usta. Przed punkcją lekarz podaje środek znieczulający do miejsca wkłucia. Zazwyczaj igła wprowadzana jest poprzez nos i przebija ścianę zatoki szczękowej, ok. 5 centymetrów od przedsionka nosa. Punkcję zatoki szczękowej wykonuje się po obkurczeniu oraz znieczuleniu błony śluzowej przewodu nosowego dolnego jamy nosowej. Dodatkowo wykonuje się obkurczenie błony śluzowej przewodu nosowego środkowego. W miejscu tym znajduje się naturalne ujście zatoki szczękowej do jamy nosowej. W dalszej kolejności pod małżowinę nosową dolną wprowadza się igłę i kieruje w stronę zewnętrznego kącika oka oraz przekłuwa ścianę zatoki. Przekłuwana wówczas przyśrodkowa ściana zatoki jest w tym miejscu bardzo cienka i łatwa do przebicia za pomocą igły. Następnie dokonuje się aspiracji zalegających w zatoce treści, płucze zatokę za pomocą roztworu soli fizjologicznej oraz w razie potrzeby wprowadza do światła zatoki odpowiednie leki – przeciwzapalne, mukolityczne lub antybiotyki. Po przepłukaniu zatoki płyn wypływa z niej do jamy nosowej, a częściowo również do gardła, skąd powinien zostać wypluty. Cały zabieg przeprowadzany jest przez lekarza laryngologa.
Zatoki przepłukiwane są tak długo, aż wydostający się z nich płyn jest klarowny. Gdy w zatoce nagromadzi się znaczna ilość treści ropnej, to ujście zatoki do jamy nosowej może zostać powiększone, w celu ułatwienia jej usuwania. W przypadku gdy w zatoce znajduje się duża ilość zalegającej wydzieliny, zabieg taki należy powtórzyć. Po punkcji zatoki są czyszczone i udrażniane.
Punkcja zatoki szczękowej może być także prowadzona poprzez przewód nosowy środkowy. Po wcześniejszym ostrzyknięciu ujścia zatoki szczękowej wprowadza się do jej wnętrza specjalną, zakrzywioną kaniulę. Poprze taką kaniulę możliwe jest odessanie wydzieliny z wnętrza zatoki, przepłukanie jej światła lub też wprowadzenie odpowiedniego leku.
Przeprowadzić można także punkcję zatoki czołowej oraz klinowej. Punkcja zatoki czołowej jest zabiegiem operacyjnym wykonywanym przez laryngologa w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym. Jednym z typów punkcji zatoki czołowej jest punkcja Becka.
Punkcja zatoki czołowej, określana jako punkcja Becka polega na jej udrożnieniu od zewnątrz. Na początku pacjentowi podaje się znieczulenie. Następnie wykonuje się chirurgiczne nacięcie fragmentu skóry znajdującego się nad łukiem brwiowym, przy górnej nasadzie nosa oraz odchyla brzegi rany w celu odsłonięci kości czołowej przedniej ściany zatoki. W dalszej kolejności konieczne jest utworzenie za pomocą wiertła niewielkiego otworu o średnicy kilku milimetrów, bez uszkodzenia błony śluzowej zatoki. Wówczas lekarz może poprosić pacjenta (jeżeli zabieg wykonywany jest w znieczuleniu miejscowym) o zwiększenie ciśnienia w zatokach. Jeżeli błona śluzowa na skutek wytworzonego ciśnienia wychodzi delikatnie w miejsce utworzonego otworu, to oznacza że przewód nosowy jest udrożniony. Jest to tak zwana próba Valsalvy. Lekarz może poprosić pacjenta także o wykonanie tak zwanej próby Toynbeego – działa ona w sposób odwrotny do próby Valsalvy. Pacjent proszony jest o przełknięcie śliny przy jednoczesnym zatkaniu otworów nosowych. Wówczas błona śluzowa zatoki powinna delikatnie odchylić się do jej wnętrza w przypadku drożnego kanału nosowego. Gdy pacjent został znieczulony ogólnie wykonywana jest próba Politzera – za pomocą balonu. Podczas punkcji z zatok usuwany jest także płyn ustrojowy. Zatoka następnie jest płukana przy użyciu płynu fizjologicznego – wówczas, jeżeli pacjent jest przytomny może on zostać poproszony o ponowne wykonanie próby Valsalvy (gdzie płyn pod ciśnieniem będzie wydostawał się na zewnątrz, w przypadku dobrze udrożnionego przewodu nosowo-czołowego) lub próby Toynbeego (gdzie płyn powinien przedostać się do wnętrza – do nosa oraz części nosowo-gardłowej). W przypadku gdy lekarz uzna, że błona śluzowa zatoki czołowej jest nieodwracalnie uszkodzona, to może także podjąć decyzję o całkowitym jej usunięciu.
Podczas punkcji zatoki wystąpić może niewielkie krwawienie. Jednak ustępuje ono samoistnie i nie stanowi powodu do niepokoju. Zaaspirowana z zatoki treść może stanowić przedmiot badania mikrobiologicznego lub cytologicznego. Wynik takiego badania jest pomocny w ustaleniu etiologii zapalenia zatok – bakteryjne, wirusowe lub grzybicze, a także w doborze odpowiedniej metody leczenia.
Punkcję zatoki klinowej wykonuje się za pomocą specjalnej kaniuli. Nie wykonuje się natomiast punkcji zatok sitowych.
Wskazania i zastosowanie
Zbieg punkcji zatok jest przydatny przede wszystkim wśród pacjentów zmagających się z przewlekłą niedrożnością oraz nawracającym zapaleniem zatok. Jeżeli stosowane wówczas farmakologiczne leczenie zachowawcze, czyli przyjmowane leków przeciwzapalnych lub antybiotyków nie daje odpowiednich efektów, a objawy wręcz narastają, to konieczne może być wykonanie punkcji oraz płukania zatok. Na leczenie takie zazwyczaj kieruje laryngolog.
Zabieg punkcji zatok może mieć znaczenie zarówno lecznicze, jak i diagnostyczne. Punkcja wykonywana w celach leczniczych ma zastosowanie w przypadku gromadzenia się wydzieliny lub ropy w zatoce, czego skutkiem jest występowanie uciążliwych objawów. Za pomocą punkcji możliwe jest usunięcie zalegającego płynu oraz łagodzenie objawów. Wykonanie zabiegu w celach diagnostycznych polega przede wszystkim na pobraniu próbki płynu z zatoki oraz przebadaniu jej w celu ustalenia podłoża występującego zapalenia – bakteryjne, wirusowe lub grzybicze, co jest istotne w doborze odpowiedniej metody leczenia. Punkcję zatok poleca się przede wszystkim pacjentom przechodzącym ostre zapalenie zatok o gwałtownym przebiegu. Zabieg ten pozwala uzyskać szybką poprawę, ponieważ lek wstrzykiwany bezpośrednio do zatoki działa szybciej i skuteczniej.
Punkcję zatok wykonuje przede wszystkim w celu:
- udrożnienia naturalnych ujść zatok,
- obkurczenia naczyń krwionośnych,
- zmniejszenia obrzęku błony śluzowej wyściełającej zatoki,
- ułatwienia pozbycia się zalegającej wydzieliny przez zastosowanie leków mukolitycznych.
W przypadku podejrzenia nowotworu w zatoce zalecane bywa przeprowadzenie badania cytologicznego na próbce wydzieliny, co jest pomocne w postawieniu właściwej diagnozy.
Obecnie punkcje wykonuje się w ostrych zapaleniach. W celach diagnostycznych metoda ta jest stosowana coraz rzadziej.
Przeciwwskazania
Punkcji zatok nie przeprowadza się w przypadku:
- uszkodzenia kości dolnej ściany oczodołu – jest ona jednocześnie górną ścianą zatoki szczękowej,
- ostrego bakteryjnego zapalenia zatok nieleczonego wcześniej antybiotykami, ponieważ istnieje wówczas ryzyko rozszerzenia zakażenia oraz uszkodzenia kości,
- niedorozwoju zatoki szczękowej z zachowaniem grubej ściany zatoki – przez wzgląd na ograniczenia techniczne,
- zaburzeń krzepnięcia krwi.
Mając na uwadze znaczne ryzyko uszkodzenia znajdujących się w okolicy struktur zabiegu tego nie wykonuje się także u dzieci poniżej 3 roku życia.
Powikłania i objawy niepożądane
Z anatomicznego punktu widzenia zatoki sąsiadują z bardzo istotnymi dla organizmu człowieka strukturami. Przede wszystkim z mózgiem, kośćmi czaszki, oczami, jamą ustną i jamą nosową. Do rozwoju powikłań dojść może w przypadku nieleczenia lub też nieprawidłowego leczenia zatok. W przypadku zatok obocznych nosa mogą to być między innymi powikłania:
- oczne,
- oczodołowe oraz wewnątrzczaszkowe,
- zapalenie szpiku kości czaszki,
- sepsa (uogólnione zakażenie organizmu).
Wśród powikłań wewnątrzczaszkowych wymienić można:
- zapalenie opon mózgowych,
- ropnie wewnątrzoponowe oraz zewnątrzoponowe,
- zakrzepy zatoki jamistej,
- zakrzepy zatoki strzałkowej górnej.
Z kolei wśród powikłań ocznych i oczodołowych wymienia się przede wszystkim:
- zapalenie spojówek,
- zapalenie nerwu wzrokowego,
- ropowicę oczodołu,
- ropień podkostnowy oczodołu,
- zapalenie tkanek miękkich oczodołu.
