Entamoeba histolytica – Pełzak czerwonki
Entamoeba histolytica, Pełzak czerwonki jest groźnym pasożytem człowieka, wywołującym długotrwałe schorzenie zwane czerwonkę pełzakową. Pełzak ten podobnie jak i wiele innych występuje w postaci czynnej, organizmu poruszającego się, pobierającego pokarm, wzrastającego i rozradzającego się, albo w postaci przetrwalnikowej. Postać czynna nosi nazwę trofozoitu, a postać przetrwalnikową nazywamy cystą. Trofozoit czerwonki pełzakowej, jaki dostrzegamy w płynnych odchodach chorego wśród obfitego śluzu, krwi i strzępków tkanek jest typowym pełzakiem mierzącym 15-35 μ średnicy.
Pełzak czerwonki budowa
W cytoplazmie wyraźnie oddziela się szklista, brzeżna ektoplazma od wewnętrznej, ziarnistej endoplazmy. Jądro, bardzo trudno widoczne za życia, w pełzakach utrwalonych i zabarwionych przedstawia się jako pęcherzyk pomieszczony w endoplazmie. Drobne ziarna chromatyny skupiają się w pobliżu błony jądrowej, w środku zaś jądra znajduje się ciałko zwane endosomem złożone z chromatyny i substancji jąderkowej. Pełzak pobiera płynny pokarm całą swoją powierzchnią, a prócz tego za pomocą wysuwanych nibynóżek opływa czerwone ciałka krwi żywiciela i cząstki jego komórek. Cząstki te znajdujemy w endoplazmie otoczone pewną ilością płynu i noszą one nazwę wodniczków pokarmowych. Do owych wodniczków pokarmowych wydzielane zostają z plazmy pewne enzymy trawiące, pokarm ulega rozkładowi, wessaniu przez cytoplazmę a niestrawione cząstki zostają wyrzucone na zewnątrz. Pełzaki rozradzają się przez podział podobnie, jak dzielą się komórki naszego ciała. Naprzód dzieli się jądro przez mitozę a następnie dzieli się cytoplazma. Należy jednak zaznaczyć, te mitoza u pierwotniaków może występować w różnych modyfikacjach, chociaż zasadnicze rysy są te same co u wielokomórkowców. Po pewnej ilości podziałów pełzaki zaczynają się poruszać leniwie, nie wzrastają i wkrótce zaczynają się otaczać błonką czyli encystować. Cysty są zazwyczaj okrągłe i mierzą 5-20 μ średnicy. Początkowo w cyście znajduje się jedno jądro, które dzieli się najczęściej dwukrotnie i w ten sposób powstają dojrzałe cysty czterojądrowe. Prócz tego w cyście znajdujemy w cytoplazmie glikogen i pałeczkowate ciałka wybarwiające się silnie hematoksyliną. Otoczka cysty jest dość odporna na działanie różnych czynników uszkadzających i w ten sposób cysty wydalone wraz z kałem żywiciela mogą przetrwać czas dłuższy lub krótszy zależnie od otaczających warunków. Człowiek zakaża się cystami, które dostają się do jego przewodu pokarmowego wraz z wodą lub potrawami, na które mogą się dostać przeniesione na odnóżach owadów np.much lub złożone wraz z ich odchodami. W przewodzie pokarmowym much nie tracą bowiem cysty zdolności zakażenia człowieka i nie ulegają żadnym zmianom. Opierając się na badaniach pełzaków czerwonki w hodowlach należy przyjąć, że w przewodzie pokarmowym człowieka następuje ekscystacja, czyli opuszczenie cysty przez pełzaka przy czym konieczna jest obecność pewnych drobnoustrojów. W braku ich ekscystacja może nastąpić tylko w obecności środków redukujących lub przy zmniejszonym ciśnieniu tlenu. Człowiek zakażony przez Entamoeba histolytica wydala z kałem wprost olbrzymie ilości cyst. Obliczono np, że w ciągu doby około 300 milionów cyst opuszcza przewód pokarmowy żywiciela. Cysty mając odpowiednią ilość wilgoci w otoczeniu pozostają długo przy życiu. W wilgotnych odchodach zachowują zdolność zakażenia przez wiele tygodni przy niskiej temperaturze (Dobell). W 68° C cysty giną już po 5 minutach. Są one też bardzo wrażliwe na wyschnięcie, tak że prawdopodobnie cysty niesione wraz z kurzem nie są już zdolne do zakażenia. Kreolina niszczy cysty w rozcieńczeniu 1 : 250 w kilka minut, podobnie krezol 1 : 20, fenol 1 : 40 w 15 minut, 2 % nadmanganian potasu w 3 dni. Żywotność encystowanych pełzaków bada się w odpowiednich pożywkach na zdolność ekscystacji, względnie na wybarwianie się ich eozyną w słabych roztworach. Cysty żywe, według większości autorów, nie barwią się eozyną, podczas gdy cysty martwe przyjmują wyraźne zabarwienie.
Ponieważ zakażony osobnik wydala bardzo znaczne ilości cyst, nic dziwnego, że znaczny odsetek ludzi ulega zakażeniu tym pasożytem, szczególnie gdy nie zwraca się baczniejszej uwagi na przestrzeganie zasad higieny. Pełzak czerwonki jest gatunkiem kosmopolitycznym, który spotykamy zarówno w krajach podzwrotnikowych jak i w okolicach o klimacie umiarkowanym. Nie zawsze jednak zakażenie pełzakiem czerwonki wywołuje schorzenie czyli czerwonkę pełzakową. Pochodzi to stąd, że złośliwość różnych szczepów tego gatunku jest bardzo rozmaita i szczepy te mogą się też różnić i w niektórych cechach morfologicznych. Na tej podstawie wyróżniają rasy różniące się w wielkości cyst, w wielkości trofozoitów i zdolności wnikania w ścianę jelita. Czasami bowiem pełzaki żyją tylko w świetle jelita i nie wyrządzają żywicielowi żadnej szkody, chociaż żywiciel ten wydalając z kałem cysty może być źródłem zakażenia innych osobników. Według wszelkiego prawdopodobieństwa różna złośliwość szczepów i ras tego gatunku zalety od szczególnych wrodzonych właściwości samych pierwotniaków, a nie od towarzyszących im drobnoustrojów. Z chwilą wybuchu schorzenia może ono po pewnym czasie przejść w stadium chroniczne, w którym objawy ustępują i biegunka ustaje, by znów po pewnym czasie wybuchnąć w ostrej postaci. Pełzak czerwonki powoduje owrzodzenie jelita grubego a takie niekiedy ropnie najczęściej wątroby, chociaż ropnie mogą takie wystąpić i w innych narządach. Pełzaki umieszczają się w gruczołach Liberkuehna, rozmnażają się i uszkadzają ścianę jelita wydzielając prawdopodobnie specjalne fermenty rozpuszczające komórki. W ten sposób powstają owrzodzenia sięgające czasem aż do warstwy mięsnej jelita, które zlewają się z sobą. Wnikającym pełzakom towarzyszą drobnoustroje. Owrzodzenia występują czasami na całej długości jelita cienkiego. Szczególnie często pojawiają się one w tych miejscach, w których przechodzenie treści jelitowej jest wolniejsze. W niektórych razach przy dostatecznej sile obronnej tkanek wrzody nie są duże i nie powodują większych dolegliwości, innych natomiast przypadkach tworzą się rozległe owrzodzenia połączone z krwawą biegunką. W czasie ostrej choroby, zakażony osobnik nie wydala już cyst tylko same pełzaki. Pełzaki żyjące w tkankach mają wielokrotnie sposobność dostania się w obręb naczyń krwionośnych i w tych razach krew może je zanieść do różnych innych narządów. O ile tkanki tych narządów są zdrowe ameby nie znajdują dla siebie korzystnych warunków, jeżeli jednak napotkają schorzałe części, zaczynają się w nich silnie rozmnażać i powodują tworzenie się wrzodów. Najczęściej wrzody pojawiają się w wątrobie, rzadziej w mózgu, lub w płacach. Czasami też i powierzchowne rany ulegają zakażeniu pasożytniczymi pełzakami jak również owrzodzenia mogą się pojawić w narządach rozrodczych. Zarówno wskutek głębokich owrzodzeń jelita, jak i tworzenia wrzodów w innych narządach, biegunka tropikalna jest w krajach gorących ciężkim schorzeniem, dającym znaczny procent śmiertelnych wypadków. Bardzo często po ostrym ataku biegunki pacjent przychodzi do siebie, z kału znikają pełzaki i występują tylko cysty, aby znów po jakimś czasie choroba przybrała ostrą postać.
Entamoeba histolytica – zakażenie człowieka
Najgroźniejszymi dla otoczenia są ludzie zakażeni, u których nie występują objawy chorobowe. Są to tzw. nosiciele. Nosiciele w naszym klimacie nie są zazwyczaj niebezpieczni, gdyż trzeba najczęściej odpowiednich warunków otoczenia, czyli długotrwałych upałów i osłabienia wskutek nich czynności przewodu pokarmowego, aby pełzaki zagnieździły się w tkankach ściany jelita. Natomiast w krajach gorących choroba nie tylko może ujawnić się a nosiciela, ale też on sam może być źródłem zakażenia dla innych zdrowych osobników. Nosiciel bowiem wydala olbrzymie ilości cyst. Dopiero z chwilą wybuchu choroby znikają z kału cysty, a pojawiają się między strzępkami tkanek, śluzu i krwi, trofozoity. Ponieważ nieobłonione pełzaki nie są zakaźne, gdyż giną w żołądku, przeto zakażenie dochodzi do skutku tylko przez cysty odporne na działanie soków trawiących. Chcąc więc przeciwdziałać rozszerzaniu się czerwonki pełzakowej, należy w pierwszym rzędzie nie tylko przestrzegać jak najściślej w okolicach tropikalnych przepisów higienicznych, ale równocześnie postarać się o usunięcie pełzaków z przewodu pokarmowego nosicieli, czyli osobników pozornie zdrowych, lecz zawsze groźnych dla otoczenia. Medycyna zna już dzisiaj dość skuteczne środki. Dzięki nim giną pełzaki i nosiciel przestaje wydalać cysty, a tym samym staje się jut nieszkodliwy dla drugich. Mikroskop rozstrzyga kto jest nosicielem, gdyż badając próbki kału możemy u nosiciela stosunkowo łatwo odnaleźć cysty i określić czy mamy do czynienia z cystami Entamoeba histolytica.
Człowiek nie jest jedynym żywicielem pełzaka czerwonki. Spotyka się go bowiem także u małp, u których może chociaż rzadziej niż a człowieka wywoływać objawy biegunki, a nawet powodować ropnie wątroby. Doświadczalnie udało się też zakażać młode koty i psy. Pełzak nie może wprawdzie rozwijać się w świetle jelita tych zwierząt, natomiast wniknąwszy do tkanek rozradza się i wywołuję biegunki.
Entamoeba histolytica – Pełzak czerwonki cykl rozwojowy
