Zapalenie ucha środkowego

Zapalenie ucha środkowego to bardzo częsta choroba wieku dziecięcego. Stanowi drugą co do częstości (zaraz po ostrej infekcji górnych dróg oddechowych) przyczynę wizyty dziecka u lekarza, rzadziej pojawia się u dorosłych. Przyczyną zapalenia ucha środkowego najczęściej są bakterie, jednak bardzo często zdarza się, że to infekcje wirusowe torują drogę infekcjom bakteryjnym.

Ogólnie zapalenie ucha środkowego podzielić można na:

• ostre – najczęściej występujące u dzieci,
• przewlekłe – czyli nieodpowiednio przeleczone ostre zapalenie.

Ostre zapalenie ucha środkowego najczęściej występuje w okresie jesienno-zimowym oraz zimowo-wiosennym. Chorobie zazwyczaj towarzyszy infekcja górnych dróg oddechowych. Przewlekłe zapalenie ucha środkowego jest długotrwałym procesem zapalnym obejmującym struktury znajdujące się w uchu środkowym. Może pojawić się zarówno u dzieci, jak i u osób dorosłych. Przewlekły stan zapalny prowadzić może do uszkodzenia struktur ucha. Obecnie dzięki coraz lepszym metodom rozpoznawania choroby oraz skuteczniejszym sposobom leczenia ostrych stanów zapalnych ucha przypadki przewlekłego zapalenia występują coraz rzadziej.

Wyróżnić można cztery fazy zapalenia ucha środkowego:

• Faza przekrwienno-nieżytowa – w badaniu za pomocą wziernika widoczna jest zaczerwieniona, przekrwiona błona bębenkowa.
• Faza wysiękowa – na skutek gromadzenia się płynu w uchu środkowym występuje uwypuklenie błony bębenkowej na zewnątrz, czyli w stronę ucha zewnętrznego.
• Faza ropna – płyn wysiękowy zamienia się w treść ropną, w fazie tej często dochodzi do perforacji błony bębenkowej. Pęknięcie błony bębenkowej prowadzi do wydostania się nagromadzonego płynu. W warunkach szpitalnych do usunięcia nagromadzonego płynu dochodzi na skutek przeprowadzenia specjalnego zabiegu – paracentezy, polegającego na nacięciu błony bębenkowej. W obu przypadkach usunięcie zgromadzonego płynu prowadzi do poprawy stanu pacjenta.
• Faza gojenia/ faza powikłań.

Szczególnym rodzajem wirusowego zapalenia jest grypowe/pęcherzowe zapalenie ucha środkowego. Choroba rozwija się równocześnie z grypą lub po kilku dniach. Objawia się przede wszystkim silnymi bólami ucha, gorączką oraz krwisto-surowiczym wyciekiem z ucha. Podczas badania otoskopowego stwierdzić można występowanie czerwono-filetowych pęcherzy znajdujących się na błonie bębenkowej. Leczenie tego typu zapalenia ucha środkowego obejmuje głównie stosowanie leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych, wapnia oraz preparatów z witaminą C. Jeżeli zmiany ewoluują lub objawy nie ustępują (istnieje ryzyko nadkażenia), wówczas podaje się antybiotyk.

Innym rodzajem zapalenia ucha środkowego jest zapalenie wysiękowe. Choroba najczęściej pojawia się wśród dzieci w wieku szkolnym oraz przedszkolnym. Może stanowić powikłanie ostrego zapalenia ucha lub też infekcji górnych dróg oddechowych. Może ustąpić samoistnie po upływie kilku tygodni lub być stanem przewlekłym, który trwa kilka miesięcy lub też być powodowana przez przerost migdałka gardłowego, przez nawracające zakażenia górnych dróg oddechowych, na skutek rozszczepu podniebienia lub też w wyniku alergii. Wysiękowe zapalenie ucha środkowego jest wynikiem zmniejszonego ciśnienia w jamie bębenkowej oraz zbierania się w niej płynu. Choroba skutkować może przewodzeniowym upośledzeniem słuchu.

Objawy zapalenia ucha środkowego

Najbardziej typowymi objawami dla zapalenia ucha środkowego są:

• ciągły, pulsujący, bardzo silny ból ucha i okolic,
• gorączka ( u dzieci może przekraczać nawet 40 stopni),
• ogólne złe samopoczucie oraz niepokój dziecka,
• dreszcze,
• wymioty,
• czasami występują objawy podrażnienia opon mózgowo-rdzeniowych – między innymi sztywność karku,
• uczucie pełności w uchu,
• szum w chorym uchu,
• w okresie kataralnym zapalenia występuje przekrwienie bębenka, jego pogrubienie, a czasami również wciągnięcie w głąb,
• w okresie ropnym następuje uwypuklenie bębenka oraz charakterystyczne przeświecanie żółtą barwą,
• w zapaleniu wysiękowym dochodzić może do powstania znacznego niedosłuchu oraz do ścieńczenia błony bębenkowej – wówczas widać przez nią żółtawy lub też ciemny płyn zawierający pęcherzyki powietrza, co powodowane jest przez mechaniczną blokadę trąbki słuchowej,
• w grypowym zapaleniu ucha środkowego na błonie bębenkowej i skórze przewodu słuchowego pojawić się mogą krwotoczne pęcherzyki,
• w przewlekłym zapaleniu ucha środkowego występują również stałe oraz nawracające wycieki z ucha o śluzowo-ropnym charakterze, ubytki błony bębenkowej oraz stopniowe pogarszanie się słuchu.

Mimo że zazwyczaj ból jest przyczyną wizyty u lekarza, to stan zapalny ucha środkowego nie musi się wcale wiązać z dolegliwościami bólowymi. Występujące objawy zależne są od rodzaju choroby.

Przyczyny powstawania

Do powstania ostrego zapalenia ucha środkowego najczęściej dochodzi przez trąbkę słuchową, która łączy gardło z uchem środkowym (ma na celu wyrównywanie ciśnienia). Jeżeli infekcja obejmuje gardło, to z czasem przedostać się może ona również do ucha. Możliwe jest także zakażenie pochodzące z zewnątrz, które wnika poprzez uszkodzoną błonę bębenkową lub zakażenie krwiopochodne. Jednak występują one rzadziej.

Zazwyczaj zapalenie ucha środkowego ma podłoże bakteryjne. Do choroby przyczyniają się głównie:

• paciorkowce u osób dorosłych,
• dwoinki zapalenia płuc u dzieci,
• gronkowce,
• pałeczki e. coli,
• pałeczka Haemophilus influenzae.

Mimo że większość przypadków zapalenia ucha środkowego ma podłoże bakteryjne, to jednak często zakażenie wirusowe może stanowić wstęp do rozwoju wtórnego zapalenia ucha środkowego. Wirusy przyczyniające się do powstania choroby to przede wszystkim:

• wirus grypy,
• enterowirusy,
• adenowirusy,
• RSV.

Ponadto wyróżnić można szereg czynników zwiększających ryzyko zachorowania na zapalenie ucha środkowego. Są to:

• odmienna anatomiczna budowa ucha dziecka – krótka, szeroka i poziomo ustawiona trąbka słuchowa,
• częste infekcje górnych dróg oddechowych,
• złe warunki ekonomiczne i socjalne,
• bierne palenie tytoniu,
• alergie – obrzęki błony śluzowej w obrębie ujścia trąbki słuchowej,
• pobyt dziecka w żłobku czy przedszkolu,
• rozszczep podniebienia.

Powstawaniu przewlekłego zapalenia ucha środkowego sprzyjają przewlekłe stany zapalne obejmujące górne drogi oddechowe (np. zapalenie zatok), przerost migdałka gardłowego u dzieci oraz niedobory odporności.

Diagnostyka

Do zdiagnozowania zapalenia ucha środkowego najczęściej dochodzi przez występowanie charakterystycznych objawów. Rozpoznanie choroby powinno zostać potwierdzone przy pomocy badania otokopowego (wziernikowania oraz oceny ucha). Badanie może zostać przeprowadzone przez pediatrę, jednak w razie wątpliwości zalecana jest konsultacja laryngologiczna. Podczas badania otoskopowego wykazuje się zmiany zapalne o różnym stopniu nasilenia, objawiające się pogrubieniem i zaczerwienieniem błony bębenkowej, obecnością ropnej treści w jamie bębenkowego, wyciekiem w przewodzie słuchowym oraz zatarciem struktur błony bębenkowej.

Leczenie zapalenia ucha środkowego

W początkowym okresie choroby zaleca się stosowanie gorących okładów oraz leków, głównie przeciwzapalnych i przeciwbólowych działających ogólnoobjawowo oraz miejscowo, a także leków przeciwgorączkowych – paracetamol i ibuprofen. W razie pojawienia się zapalenia błony śluzowej nosa oraz powstania problemów z oddychaniem wskazane jest stosowanie kropli do nosa zawierających w składzie efedrynę obkurczającą błonę śluzową.

Przy ostrym bakteryjnym zapaleniu ucha środkowego należy stosować antybiotyki z grupy penicylin lub aminoglikozydów. Można stosować także inne antybiotyki skierowane na bakterie powodujące chorobę.

W przypadku uwypuklenia błony bębenkowej zaleca się przeprowadzenie paracentezy. Natomiast przy nawrocie zapalenia ucha środkowego zalecane może być leczenie immunostymulacyjne. Możliwe jest również podanie szczepionki skierowanej na gronkowce.

Gdy w zapaleniu wysiękowym przyczynę blokady stanowi przerośnięty migdałek, to wskazanym leczeniem przyczynowym będzie adenotomia (usunięcie przerośniętego migdałka). W razie obrzęku błony śluzowej trąbki słuchowej wykorzystuje się leki przeciwzapalne, obkurczające błonę śluzową, przeciwhistaminowe, mukolityki, ewentualnie również antybiotyki.

Leczenie przewlekłego zapalenia ucha środkowego najczęściej jest bardziej skomplikowane i zazwyczaj wymaga interwencji chirurgicznej. Przeprowadzany wówczas zabieg ma na celu usunięcie ogniska stanu zapalnego oraz zrekonstruowanie zmienionych długotrwałym stanem zapalnym struktur ucha środkowego. Stosowane są również preparaty farmakologiczne, głównie antybiotyki doustne i w postaci kropli oraz krople osuszające.

Profilaktyka

Zapaleniu ucha środkowego zapobiegać można poprzez:

• leczenie chorób infekcyjnych obejmujących jamę nosowo-gardłową,
• stosowanie szczepień ochronnych, np. przeciwko grypie,
• nienarażanie ucha na niskie temperatury (przechłodzenie może sprzyjać rozwojowi drobnoustrojów chorobotwórczych).

Powikłania

Następstwem zapalenia ucha środkowego jest szerzenie się procesu zapalnego z ucha środkowego na struktury anatomiczne znajdujące się w jego obrębie. Choroba rozszerza się przez naczynia krwionośne, naturalne anatomiczne otwory (przez błędnik oraz przewód słuchowy wewnętrzny do wnętrza czaszki) lub też przez zniszczenie anatomicznych struktur (na skutek resorpcji kości). Powikłania będące następstwem ostrego zapalenia ucha środkowego dotyczą przede wszystkim dzieci, natomiast powikłania będące skutkiem przewlekłego zapalenia ucha środkowego częściej dotyczą dorosłych.

Powikłania będące skutkiem zapalenia ucha środkowego podzielić można na wewnątrzczaszkowe oraz wewnątrzskroniowe. Wśród powikłań wewnątrzczaszkowych wyróżnić można:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• ropniak podtwardówkowy,
• ropień nadtwardówkowy,
• zakrzepowe zapalenie zatoki esowatej,
• ropień mózgu – móżdżku lub płata skroniowego.

Wśród powikłań wewnątrzskoniowych wyróżnia się natomiast:

• ostre zapalenie wyrostka sutkowatego – jest to najczęstsze powikłanie ostrego zapalenia ucha środkowego, najczęściej występuje u dzieci poniżej 10. roku życia, bardzo rzadko występuje u niemowląt,
• zapalenie błędnika,
• niedowłady lub porażenia nerwu twarzowego – porażenie nerwu twarzowego to drugie co do częstości powikłanie zapalenia ucha środkowego.